Newsletter
Μάιος 2021
Στο τεύχος αυτό
Περιβάλλον και Κλιματική Αλλαγή:
Τα ζητήματα για τις επιχειρήσεις και ο ρόλος των επιστημονικών δεδομένων
Τα ζητήματα Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, μπορούν να ιδωθούν από πολλές οπτικές γωνίες, όπως επιστημονικές, κοινωνικές, οικονομικές, επιχειρηματικές. Επίσης δεν είναι καινούργια, μας απασχολούν εδώ και αρκετές δεκαετίες, με αυξομειούμενο ενδιαφέρον κατά καιρούς.
Στο τεύχος αυτό αναφέρουμε επίκαιρες πληροφορίες σχετικά με τα ζητήματα Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής συγκεκριμένα για το χώρο των επιχειρήσεων οι οποίες μπορεί να βοηθήσουν στην προσπάθεια των επιχειρηματικών οντοτήτων για ανάπτυξη και υλοποίηση ενός πλαισίου δράσης και θετικής συνεισφοράς στο περιβάλλον και στην κοινωνία γενικότερα.
Περιβάλλον και Κλιματική Αλλαγή
H πρόκληση της μετατροπής των επιστημονικών παρατηρήσεων σε αξιοποιήσιμες για μια επιχείρηση πληροφορίες
Στις μέρες μας υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον σε κοινωνικό επίπεδο για τα ζητήματα Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής και για το ρόλο που διαδραματίζουν σε αυτά οι επιχειρήσεις. Ολοένα και περισσότερες επιχείρησεις επιλέγουν ή υποχρεούνται να δημοσιεύουν στοιχεία σχετικά με τον περιβαλλοντικό τους αντίκτυπο καθώς και για τη βιωσιμότητα τους σε σχέση με το θέμα και τους κινδύνους της Κλιματικής Αλλαγής.
Παρά όμως τις σαφείς κατευθυντήριες οδηγίες δημοσιοποίησης πληροφοριών και ελέγχου επιχειρησιακών συνθηκών στο μέλλον, εντοπίζεται μεγάλη διασπορά και συχνά ασάφεια στον τρόπο παρουσίασης των πληροφοριών καθώς και έλλειψη στοιχείων. Ένα πολύ σύνηθες παράδειγμα σε βιωσιμότητας είναι η αδυναμία ανάλυσης σε βάθος των θεμάτων και η δημοσίευση των στοιχείων μόνο σε υψηλό επίπεδό.
Το εύρημα αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τελικώς στα έργα Κλιματικής Αλλαγής και Περιβάλλοντος είναι απαραίτητη η δημιουργία διεπιστημονικής προσέγγισης με πολλές ειδικότητες. Συχνά, δεν αρκεί μία τυπική έκθεση ελέγχου συμμόρφωσης ή απλής αναφοράς των ζητημάτων.
Η κύρια απαίτηση είναι η πρόβλεψη του επιχειρηματικού μέλλοντος η οποία όμως βασίζεται τόσο σε επιχειρηματικά στοιχεία όσο και σε επιστημονικές παρατηρήσεις ή ακόμα και σε on-line / real time μετρήσεις παραμέτρων του περιβάλλοντος.
Έτσι η πρόκληση που παρουσιάζεται είναι η μετάφραση των επιστημονικών δεδομένων και μοντέλων σε αξιοποιήσιμες για μια επιχείρηση πληροφορίες.
Τελικά φαίνεται ότι η επίτευξη των μακροχρόνιων στόχων διαχείρισης των Περιβαλλοντικών ζητημάτων και της Κλιματικής Αλλαγής επιβάλλει την λήψη μέτρων και την υιοθέτηση μεθόδων «σήμερα» και προϋποθέτει αφενός πλήρη κατανόηση των ζητημάτων αφετέρου μπορεί να σημάνει αλλαγές στα ήδη λειτουργούντα συστήματα παραγωγής και συναλλαγών εντός μιας οικονομικής οντότητας
Dr. Ευαγγελία Λουροπούλου
ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ;
Σύμφωνα με διεθνείς οργανισμούς τα μεγαλύτερα περιβαλλοντικά προβλήματα της εποχής μας είναι η απώλεια βιοποικιλότητας, η ρύπανση από πλαστικά, η απώλεια δασικών περιοχών, η ατμοσφαιρική ρύπανση, η γεωργική δραστηριότητα, η καύση ορυκτών καυσίμων, το λιώσιμο των πάγων, η σπατάλη των τροφίμων, η επισιτιστική και υδατική ανασφάλεια και τέλος η κακή διακυβέρνηση σε σχέση με τα θέματα περιβάλλοντος[1].
Τα προβλήματα αυτά οφείλονται πρωτίστως σε ζητήματα α) περιβαλλοντικής ποιότητας που οδηγούν σε ρύπανση της ατμόσφαιρας, του χερσαίου και υδάτινου περιβάλλοντος, β) υποβάθμισης ή καταστροφής της γεωμορφολογίας και οικοσυστημάτων που μπορούν επίσης να οδηγήσουν σε μεταβολές ή απώλειες στη βιοποικιλότητα, γ) σπατάλης ενέργειας, δ) ανεπαρκούς διαχείρισης απορριμμάτων/αποβλήτων, και τέλος ε) ευρύτερης κακής διαχείρισης των φυσικών πόρων.
Ένα πρόσθετο θέμα στο ζήτημα του Περιβάλλοντος είναι οι μεταβολές του κλίματος, το φαινόμενο γνωστό και ως Κλιματική Αλλαγή. Η Κλιματική Αλλαγή αφενός κρύβει άμεσους φυσικούς κινδύνους για τον άνθρωπο και τα οικοσυστήματα, όπως πλημμύρες, καταιγίδες, ξηρασίες, δασικές πυρκαγιές, αφετέρου εκφράζεται και από χρόνιες μεταβολές στη γεωμορφολογία, στους υδάτινους πόρους (πχ. οξίνιση ωκεανών) και άλλες έμμεσες κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις. Στις έμμεσες επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής εντάσσεται για παράδειγμα η έλλειψη τροφής και νερού για ορισμένες περιοχές του πλανήτη κάτι το οποίο ενδέχεται να οδηγήσει σε φαινόμενα κλιματικής μετανάστευσης των τοπικών πληθυσμών.
Λόγω της σημασίας των ανωτέρω στη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων, στην προστασία της βιοποικιλότητας αλλά και για την προστασία της ανθρώπινης υγείας και διαβίωσης του ανθρώπινου είδους, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), στην πολιτική που αναπτύσσει για την Βιώσιμη Ανάπτυξη (Sustainable Development) έχει εντοπίσει 17 στόχους. Από αυτούς, οι πέντε, αφορούν άμεσα το Περιβάλλον και την Κλιματική Αλλαγή. Οι στόχοι αυτοί είναι:
• Στόχος 6: Καθαρό νερό και αποχέτευση
• Στόχος 7: Φτηνή και καθαρή ενέργεια
• Στόχος 13: Δράση για το κλίμα
• Στόχος 14: Ζωή στο νερό
• Στόχος 15: Ζωή στη στεριά
Πηγή: UN Communications Materials
Για κάθε έναν από αυτούς τους στόχους έχει πλέον αναπτυχθεί εκτενής παραγωγή Συμφωνιών (π.χ. Paris Agreement), κατευθυντηρίων λεπτομερών οδηγιών και επιμέρους στόχων, σχεδόν σε όλους τους κλάδους της οικονομίας και της κοινωνικής ζωής.
Ένα κλασσικό πλέον παράδειγμα είναι η προσπάθεια μείωσης έως εξάλειψης (μηδενισμός) των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και αερίων του θερμοκηπίου σε ένα πολύ συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο «άμεσο» μέλλον. Ειδικά η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει υιοθετήσει τις Συμφωνίες για το Περιβάλλον και το Κλίμα και δεσμεύεται μέχρι το 2030 τουλάχιστον 40% μείωση στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου σε σχέση τα επίπεδα του 1990, τουλάχιστον 32% συνεισφορά των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο ενεργειακό μίγμα και τουλάχιστον 32.5% βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης. Μέχρι το 2050 υπόσχεται τη μετάβαση σε μια οικονομία με μηδενικές (net-zero) εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.
ΓΙΑΤΙ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΟΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ;
"Κάθε ενέργεια με ορίζοντα πενταετίας και άνω εμπίπτει στην ανάγκη εξέτασης επιπτώσεων από την Κλιματική Αλλαγή"
Ανεξαρτήτως μεγέθους ή κλάδου δραστηριότητας, οι επιχειρήσεις μπορούν σε κάθε περίπτωση να συνεισφέρουν στην επίτευξη των στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης. Οι Συμφωνίες για το Περιβάλλον και το Κλίμα με λίγα λόγια καλούν τις επιχειρήσεις πρωτίστως αλλά και δημόσιους οργανισμούς όπως η Τοπική Αυτοδιοίκηση, να δραστηριοποιούνται με υπευθυνότητα και στη συνέχεια να επιδιώκουν ευκαιρίες επίλυσης των κοινωνικών και περιβαλλοντικών προκλήσεων/ζητημάτων μέσω της επιχειρηματικής καινοτομίας και της συνεργασίας. Και πράγματι, τα ζητήματα Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής χρειάζονται λύσεις στις οποίες μπορεί να συνεισφέρουν οι επιχειρήσεις αφού αποτελούν ένα σημαντικό μέρος της αγοράς και βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στην καινοτομία.
Ο μετασχηματισμός των κλασικών επιχειρηματικών μοντέλων σε “επιχειρηματικά μοντέλα αντίκτυπου – impact business models” και η ενσωμάτωση των στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης στην εταιρική στρατηγική τους, αφενός επιτρέπουν στις επιχειρήσεις να δημιουργούν περιβαλλοντική και κοινωνική αξία μέσω των επανορθωτικών επιχειρησιακών πρακτικών τους, των προϊόντων και των υπηρεσιών τους, αφετέρου συμβάλουν στην αντιμετώπιση πολύ σοβαρών περιβαλλοντικών αλλά και κοινωνικών ζητημάτων.
Όταν αναφερόμαστε στον όρο “Sustainability – Βιωσιμότητα”, πέραν της διάστασης της κοινωνικής ευθύνης και της καινοτομίας για τις ίδιες οι επιχειρήσεις, πρέπει να σημειώσουμε και την επιχειρηματική πρακτική της εξέτασης ορισμένων σχεδίων και αποφάσεων (π.χ. επενδύσεων) για τις οποίες αναλαμβάνει μία επιχείρηση ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ δέσμευση, για ορίζοντα 10 έως 20 ή και περισσότερα χρόνια.
Με αυτό το κριτήριο, αναμένεται να αλλάξει σημαντικά ο τρόπος αξιολόγησης των μακροχρόνιων σχεδίων, πέραν των ήδη λαμβανομένων μέτρων πιστοληπτικής πολιτικής.
Έτσι, φαίνεται ότι, σχεδόν κάθε ενέργεια με ορίζοντα πενταετίας και άνω, εμπίπτει στην ανάγκη εξέτασης επιπτώσεων από την Κλιματική Αλλαγή. Για την Ελλάδα για παράδειγμα, η άνοδος της θερμοκρασίας εκτιμάται ότι θα συνοδεύεται από πιο εκτεταμένους καύσωνες, μείωση των κατακρημνίσεων, ερημοποίηση περιοχών, αυξημένο κίνδυνο πυρκαγιών και ενδεχομένως αύξηση στη μετάδοση μολυσματικών ασθενειών (πχ. από κουνούπια, λόγω κακής ποιότητας του ατμοσφαιρικού του αέρα).
Ως κλασικό παράδειγμα αναφέρεται για την Κλιματική Αλλαγή, που εξ ορισμού είναι μία μακροχρόνια παράμετρος επιχειρηματικής συμπεριφοράς, η οποία μας αναγκάζει να βεβαιωθούμε ότι κατά τον χρόνο της αποπληρωμής μίας δανειακής υποχρέωσης, (π.χ. κατασκευή κέντρου διαλογής, ανέγερση βιομηχανικών εγκαταστάσεων, κ.α.) ως δανειολήπτης / επενδυτής η επιχείρηση, θα είναι βιώσιμη, δηλαδή θα είναι ελεύθερη από περιβαλλοντικά και κλιματικά ζητήματα, έτσι ώστε να αποπληρώσει την επένδυση. Έτσι λοιπόν, τα συνήθη πενταετή πλάνα δεν επαρκούν, διότι πρέπει να καλύψουμε μακρές χρονικές περιόδους για τις οποίες οι πρακτικές του «business» δεν έχουν που να στηριχθούν.
"Απαιτούνται πρόσθετα εργαλεία για την ενίσχυση των προβλέψεων (forecasting) σε βάθος χρόνου"
Από την άλλη πλευρά, οι πρακτικές που ακολουθούνται σήμερα από τις περισσότερες επιχειρήσεις στον έλεγχο και στο reporting επί προβλεπόμενων (forecasted) οικονομικών στοιχείων, δεν φτάνουν σε βάθος εικοσαετίας και πλέον. Απαιτούνται πρόσθετα εργαλεία, τα οποία έρχονται να βοηθήσουν στην διαδικασία προβλέψεων:
-
αρχικά σε επίπεδο επιστημονικών παρατηρήσεων και βάσεων δεδομένων, και,
-
κατόπιν σε επίπεδο «μετάφρασης» των δεδομένων αυτών σε οικονομικά μετρήσιμα και αξιολογήσιμα μεγέθη.
Αντιλαμβάνεται κανείς ότι χρειάζεται η συμμετοχή ειδικών επιστημόνων περιβάλλοντος, ασφαλώς μαζί με άλλες ειδικότητες αναλυτών, συμβούλων και οικονομολόγων, προκειμένου να εντοπισθούν, ερμηνευθούν και προβλεφθούν φυσικές παράμετροι (θερμοκρασία, πλημμυρικά φαινόμενα, αλλαγή στη στάθμη της θάλασσας) και λοιπές παράμετροι ποιότητας (πχ. εκπομπές αερίων ρύπων, ρύπανση περιβάλλοντος γενικότερα, μεταβολές στη γεωμορφολογία και το οικοσύστημα) καθώς και να εκτιμηθεί η πιθανότητα εμφάνισης επιχειρηματικών κινδύνων (ή και ευκαιριών) λόγω αυτών.
Η ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ REPORTING KAI ΔΗΜΟΣΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΚΛΙΜΑ
Στις μέρες μας ολοένα και αυξάνεται το ενδιαφέρον σε κοινωνικό επίπεδο για τα ζητήματα Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής και για το ρόλο που διαδραματίζουν σε αυτά οι επιχειρήσεις. Επομένως, η διαφάνεια σχετικά με τις επιπτώσεις και τους κινδύνους Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής μπορεί αφενός να συμβάλει στην ενίσχυση εταιρικού προφίλ προς την κοινωνία, αφετέρου να ενισχύσει την εμπιστοσύνη και την αξιοπιστία (credibility) προς τη συγκεκριμένη επιχείρηση από επενδυτές και άλλους ενδιαφερόμενους φορείς.
Σήμερα επικρατεί η άποψη (η οποία δεν είναι ορθή και επαρκής) ότι όλα αρχίζουν (και τελειώνουν) στις εκθέσεις που εκδίδουν οι ορκωτοί ελεγκτές, συνήθως ως παραρτήματα των ετησίων οικονομικών καταστάσεων, οι οποίοι πιστοποιούν ότι οι διαδικασίες που εξέτασαν σχετικά με το Περιβάλλον ή και την Κλιματική Αλλαγή, είναι αυτές που ισχυρίζεται ο ελεγχόμενος ότι είναι επαρκείς. Με άλλα λόγια ότι υπάρχει συμμόρφωση – compliance του ελεγχόμενου με τις θεσπισμένες διαδικασίες και πρακτικές. Αυτό πλέον δεν είναι αρκετό.
Οι εκθέσεις περιβαλλοντικών αναφορών αφορούν τη δημοσιοποίηση στοιχείων σχετικών με το Περιβάλλον και το Κλίμα και περιλαμβάνουν την αναφορά των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που έχουν οι επιχειρηματικές δραστηριότητες. Οι εκθέσεις αυτές περιλαμβάνουν επίσης πληροφορίες σχετικά με νομικές διατάξεις και κανονισμούς καθώς και πληροφορίες σχετικά με τις πρακτικές περιβαλλοντικής διαχείρισης εντός του κανονιστικού πλαισίου. Εδώ προστίθεται το ζήτημα της Κλιματικής Αλλαγής, δηλαδή συχνά γίνεται δημοσιοποίηση πληροφοριών σχετικά με το πώς η επιχειρηματική δραστηριότητα βελτιώνει ή χειροτερεύει το φαινόμενο της Κλιματικής Αλλαγής και πώς οι άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής μπορούν να επηρεάσουν (είτε θετικά είτε αρνητικά) την επιχειρηματική δραστηριότητα.
"Εντοπίζεται μεγάλη ποικιλία και διασπορά στον τρόπο παρουσίασης των πληροφοριών καθώς και έλλειψη στοιχείων παρά τη σαφή αναφορά τους στα πρότυπα δημοσιοποίησης"
Τα οφέλη των εκθέσεων αυτών είναι πολλαπλά για τις επιχειρήσεις συμβάλλοντας στην ανάπτυξη οράματος και στρατηγικής για τη βιωσιμότητα, στη βελτίωση των συστημάτων διαχείρισης και των εσωτερικών διαδικασιών, στον εντοπισμό και επίτευξη στόχων, στον εντοπισμό δυνατών και αδύναμων σημείων της επιχείρησης, στην προσέλκυση νέων εργαζομένων και επενδυτών, δίνοντας έτσι ανταγωνιστικό πλεονέκτημα.
Οι παραπάνω εκθέσεις συντάσσονται συνήθως σύμφωνα α) με την Οδηγία της ΕΕ για τη μη χρηματοοικονομική πληροφόρηση (Non-Financial Reporting Directive - NFRD) και τις κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με την υποβολή εκθέσεων μη χρηματοοικονομικών πληροφοριών, και β) με το συμπλήρωμα των παραπάνω κατευθυντήριων γραμμών (Task Force on Climate-related Financial Disclosures - TCFD) σχετικά με την υποβολή πληροφοριών που αφορούν το κλίμα (δηλ. δημοσιοποίηση χρηματοοικονομικών στοιχείων σχετικών με τους κινδύνους και τις ευκαιρίες από την Κλιματική Αλλαγή). Επίσης, έχουν θεσπιστεί πρότυπα για τη δημοσιοποίηση στοιχείων βιωσιμότητας (πχ. Global Reporting Initiative – GRI) τα οποία βοηθούν στην παρουσίαση των πληροφοριών με δομημένο και αξιόπιστο τρόπο ώστε οι πληροφορίες να είναι συγκρίσιμες μεταξύ διαφορών επιχειρήσεων και κατανοητές από εξωτερικούς αναγνώστες των σχετικών εκθέσεων.
Παρόλα αυτά, εντοπίζεται μεγάλη ποικιλία και διασπορά στον τρόπο παρουσίασης των πληροφοριών καθώς και έλλειψη στοιχείων παρά τη σαφή αναφορά τους στα πρότυπα δημοσιοποίησης. Ένα πολύ σύνηθες παράδειγμα σε βιωσιμότητας είναι η αδυναμία ανάλυσης σε βάθος των θεμάτων και η δημοσίευση των στοιχείων μόνο σε υψηλό επίπεδο (High level analysis). Για παράδειγμα, έχουμε εντοπίσει την αδυναμία ανάλυσης των εμμέσων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (breakdown), οι οποίες συχνά θεωρούνται αμελητέες χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι. Επίσης, πολύ συχνά εντοπίζεται αδυναμία εντοπισμού των περιοχών/σημείων ανάντι και κατάντι των αλυσίδων αξίας των επιχειρήσεων που ενδέχεται να επηρεάσουν ή να επηρεαστούν από την Κλιματική Αλλαγή καθώς και αδυναμία για ακριβή εκτίμηση (ποσοτικοποίηση) των επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής (κίνδυνοι και ευκαιρίες).
Έτσι εξάγεται το συμπέρασμα ότι μια λεπτομερής ανάλυση που αγγίζει όλα τα θέματα κατά μήκος των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, με τρόπο επιστημονικά ορθό και ποσοτικοποιημένο, και ξεφεύγει από μια high-level προσέγγιση σε επίπεδο επικεφαλίδων, χρειάζεται την παρουσία ειδικών επιστημόνων. Οι ειδικοί αυτοί, θα συλλέξουν και θα ερμηνεύσουν τις σχετικές μετρήσεις των παραμέτρων περιβαλλοντικής διαχείρισης και Κλιματικής Αλλαγής, και θα βοηθήσουν τους ελεγκτές να κατανοήσουν την επιχειρηματική επίπτωση των αλλαγών. Τα θέματα είναι πάρα πολλά και περίπλοκα. Όσο καλά και αν είναι προετοιμασμένος ένας ελεγκτής με οικονομικές σπουδές, δυσκολεύεται να εκτιμήσει τις πολλές και συχνά μη κατανοητές για εκείνον μεταβλητές των φυσικών φαινομένων ή των ποιοτικών παραμέτρων που σχετίζονται με την Κλιματική Αλλαγή. Για τούτο η συνεργασία με ειδικούς επιστήμονες περιβάλλοντος μπορεί να είναι καθοριστικής σημασίας για την πλήρη σύνταξη εκθέσεων περιβαλλοντικής αναφοράς και τη χάραξη στρατηγικών βιωσιμότητας για μια επιχείρηση.
H ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΚΙΝΔΥΝΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ
Σύμφωνα με το World Economic Forum που συντάσσει ετησίως το Global Risks Report, οι κίνδυνοι Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής είναι αυτοί που εμφανίζονται στις πρώτες θέσεις, αλλά και με τις πλέον περίπλοκες συσχετίσεις μεταξύ τους, σύμφωνα με την πιθανότητα να συμβούν (Likelihood) και τη σοβαρότητα των επιπτώσεων που θα έχουν (Impact) σε επίπεδο κοινωνιών αλλά και επιχειρήσεων.
Πέραν των παραπάνω προσεγγίσεων, υπάρχει φυσικά και το ενδιαφέρον για πιο «χειροπιαστές» και ευρύτερα κοινοποιήσιμες πληροφορίες, που μέχρι σήμερα έχουμε συνηθίσει να τις βλέπουμε στα Corporate Social Responsibility Reports ή και στα ESG reports. Και αυτά, αποτελούν πεδία ενδιαφέροντος και αναφοράς.
Η διαδικασία εκτίμησης κινδύνων ακολουθεί τις στοιχειώδεις αρχές αξιολόγησης κινδύνων και συνήθως γίνεται με χρήση ευρέως αποδεκτών τεχνικών προσδιορισμού επιχειρησιακών κινδύνων. Περιλαμβάνει δηλαδή τον προσδιορισμό της πιθανότητας οι δραστηριότητες ενός οργανισμού να προκαλέσουν βλάβη στο περιβάλλον ή να συμβάλλουν στο φαινόμενο της Κλιματικής Αλλαγής καθώς και τον προσδιορισμό των επιπτώσεων τους. Οι επιπτώσεις εκτιμώνται είτε σε οικονομικούς είτε σε τεχνικούς όρους και αφορούν τον αντίκτυπο του κάθε κινδύνου αφενός για το Περιβάλλον αφετέρου για τον ίδιο τον οργανισμό.
Οι κίνδυνοι Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής είναι αυτοί που εμφανίζονται στις πρώτες θέσεις, αλλά και με τις πλέον περίπλοκες συσχετίσεις μεταξύ τους.
[Πηγή: World Economic Forum, Globar Risks Report 2020]
Όσον αφορά τους κινδύνους λόγω Κλιματικής Αλλαγής, ακολουθείται μια παρόμοια λογική για την αξιολόγηση των κινδύνων που μπορεί να επιφέρει η Κλιματική Αλλαγή στη δραστηριότητα ενός οργανισμού. Οι ευρείες κατηγορίες κινδύνων στην περίπτωση αυτή είναι οι “φυσικοί κίνδυνοι” και οι “μεταβατικοί κίνδυνοι”.
Οι φυσικοί κίνδυνοι αφορούν αρνητικές συνέπειες λόγω αλλαγής καιρικών συνθηκών, εμφάνισης ακραίων καιρικών φαινομένων, χρόνιων αλλαγών στη γεωμορφολογία των περιβάλλοντος χώρου που δραστηριοποιείται μια επιχείρηση κ.ο.κ.
Οι μεταβατικοί κίνδυνοι είναι οι έμμεσες επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής στην επιχειρησιακή δραστηριότητα. Για παράδειγμα, η ανάγκη μετάβασης σε καθαρότερες/πράσινες τεχνολογίες, η μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση του κοινού σε θέματα Περιβάλλοντος, οι αλλαγές στη νομοθεσία για εκπομπές αερίων ρύπων μέσω επιβολής προστίμων και ορίων, η επιβολή του “Φόρου Άνθρακα” (Carbon taxation) αποτελούν μεταξύ άλλων περιοχές που μπορεί να δημιουργήσουν οικονομικά ρίσκα για ένα οργανισμό.
Αξίζει όμως να σημειωθεί εδώ ότι η Κλιματική Αλλαγή, εκτός από τους κινδύνους που εγκυμονεί, μπορεί να επιφέρει και θετικές αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας των επιχειρήσεων και να δημιουργήσει ευκαιρίες. Για παράδειγμα, το λιώσιμο των πάγων σε στεριά και θάλασσα μπορεί να αποτελεί ευκαιρία για τη διεθνή ναυσιπλοΐα διότι θα δημιουργηθούν νέες θαλάσσιες διαδρομές (routes), που στο παρελθόν δεν ήταν διαθέσιμες, καθώς και για τη γεωργία διότι αυξάνεται η επιφάνεια της καλλιεργήσιμης γης. Ήδη διαφαίνεται η διευρυμένη χρησιμότητα του Βόρειου Παγωμένου Ωκεανού στην ναυσιπλοΐα από Κίνα προς Ευρώπη και Βόρεια Αμερική, ως αντιστάθμιση των ήδη γνωστών διαδρομών μέσω της διώρυγας του Σουέζ [2], ως και η αξιοποίηση της Σιβηρίας στις καλλιέργειες [3]. Επίσης, η αύξηση της θερμοκρασίας για κάποιες περιοχές του πλανήτη μπορεί να συνεπάγεται αύξηση σε ζήτηση κάποιων προϊόντων και υπηρεσιών (π.χ. αγορά κλιματιστικών).
Γενικά, τα στάδια που ακολουθούνται για την εκτίμηση των κινδύνων (και ευκαιριών) Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής είναι:
-
ο εντοπισμός πιθανών δραστηριοτήτων κατά μήκος της αλυσίδας αξίας ενός οργανισμού που μπορούν να επιφέρουν βλάβες στο Περιβάλλον ή που ενδέχεται να επηρεαστούν άμεσα ή έμμεσα από την Κλιματική Αλλαγή
-
η αξιολόγηση (εκτίμηση) της βλάβης που μπορεί να προκαλέσουν
-
ο προσδιορισμός της πιθανότητα εμφάνισης κινδύνων
-
ο προσδιορισμός ενεργειών μετριασμού των κινδύνων αυτών
-
η καταγραφή των αποτελεσμάτων αξιολόγησης
-
η χρήση δεικτών απόδοσης, μετρικών και άλλων στοιχείων παρακολούθησης της εξέλιξης του
-
η επανεξέταση της αξιολόγησης σε τακτά χρονικά διαστήματα
Τα ευρήματα της αξιολόγησης κινδύνων συχνά αποτελούν πληροφορίες που αναφέρονται στις ετήσιες εκθέσεις και στους απολογισμούς των επιχειρήσεων στο πλαίσιο της δημοσιοποίησης χρηματοοικονομικών και μη χρηματοοικονομικών στοιχείων. Γενικά υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον από χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, επενδυτές, πελάτες και άλλους ενδιαφερόμενους φορείς για την παρουσίαση κινδύνων και ευκαιριών περιβάλλοντος και κλιματικής αλλαγής ως απόδειξη της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και βιωσιμότητας των δραστηριοτήτων μιας επιχείρησης.
Τόσο η Οδηγία για μη χρηματοοικονομική πληροφόρηση (Non-Financial Reporting Directive - NFRD) της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και η κατευθυντήρια γραμμή TCFD (Task Force on Climate-related Financial Disclosures) σχετικά με την υποβολή πληροφοριών που αφορούν το κλίμα, πρέπει να «πατήσουν» πάνω σε ποσοτικοποίηση των κινδύνων. Επίσης, συνιστούν, στο βαθμό που είναι εφικτό, τον έλεγχο μελλοντικών σεναρίων που αφορούν τις κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις και την προβολή των κινδύνων/ευκαιριών στο μέλλον λαμβάνοντας υπόψη και τη στρατηγική του εκάστοτε οργανισμού.
Τα ευρήματα της αξιολόγησης κινδύνων συχνά αποτελούν πληροφορίες που αναφέρονται στις ετήσιες εκθέσεις και στους απολογισμούς των επιχειρήσεων στο πλαίσιο της δημοσιοποίησης χρηματοοικονομικών και μη χρηματοοικονομικών στοιχείων. Γενικά υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον από χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, επενδυτές, πελάτες και άλλους ενδιαφερόμενους φορείς για την παρουσίαση κινδύνων και ευκαιριών περιβάλλοντος και κλιματικής αλλαγής ως απόδειξη της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και βιωσιμότητας των δραστηριοτήτων μιας επιχείρησης.
Τόσο η Οδηγία για μη χρηματοοικονομική πληροφόρηση (Non-Financial Reporting Directive - NFRD) της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και η κατευθυντήρια γραμμή TCFD (Task Force on Climate-related Financial Disclosures) σχετικά με την υποβολή πληροφοριών που αφορούν το κλίμα, πρέπει να «πατήσουν» πάνω σε ποσοτικοποίηση των κινδύνων. Επίσης, συνιστούν, στο βαθμό που είναι εφικτό, τον έλεγχο μελλοντικών σεναρίων που αφορούν τις κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις και την προβολή των κινδύνων/ευκαιριών στο μέλλον λαμβάνοντας υπόψη και τη στρατηγική του εκάστοτε οργανισμού.
Η μεταβολή της θερμοκρασίας σύμφωνα με τα Representative Concentration Pathways (RCPs) σενάρια που λαμβάνουν υπόψη κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις (πχ. πληθυσμός του πλανήτη, χρήση Ανα-νεώσιμων Πηγών Ενέργειας, ανάπτυξη τεχνολογιών φιλικών προς τον περιβάλλον, κατανάλωση ορυκτών καυσίμων κλπ.).
Σε ένα business as usual σενάριο (RCP 8.5), η αύξηση της θερμοκρασίας με βάση τα μοντέλα μπορεί να φτάσει τους 1.5 μέχρι 1.8°C το 2040, και τους 5°C το 2100.
[Πηγή: IPPC (2013); Knutti, R. and Sedláček, J. (2013)]
Για την εκτίμηση των κινδύνων στο μέλλον με βάση τις εξελίξεις της Κλιματικής Αλλαγής μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα διαφορετικά σενάρια Representative Concentration Pathways (RCPs) [4,5], τα οποία ουσιαστικά λαμβάνοντας υπόψη τις κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις στον πλανήτη και ανάλογα με την πορεία των συγκεντρώσεων των αερίων του θερμοκηπίου μοντελοποιούν την εξέλιξη του κλίματος και εκτιμούν τις αλλαγές που μπορεί να επιφέρει η Κλιματική Αλλαγή (βλ. σχήμα).
Σε επιχειρησιακό επίπεδο, οι δύο κατευθυντήριες οδηγίες NFRD και TCFD προτείνουν το έλεγχο δύο σεναρίων για τη διερεύνηση του πως η Κλιματική Αλλαγή μπορεί να επηρεάσει τις δραστηριότητες ενός οργανισμού: ένα αισιόδοξο και ένα μέτριο ως προς τις συγκεντρώσεις αερίων θερμοκηπίου και την εξέλιξη της Κλιματικής Αλλαγής [6], όπως:
α) RCP2.6 το οποίο προβλέπει άνοδο θερμοκρασίας <2 βαθμών C, και,
β) RCP4.5 το οποίο προβλέπει άνοδο θερμοκρασίας >2 βαθμών C.
Έτσι, τα προϊόντα των μοντέλων, δηλαδή οι προβλέψεις σχετικές με τις μεταβολές, συνεξετάζονται με τα λοιπά επιχειρησιακά στοιχεία της ενδιαφερόμενης επιχείρησης έτσι ώστε να γίνει καταγραφή, ποσοτικοποίηση και ιεράρχηση άμεσων και έμμεσων, φυσικών και μεταβατικών κινδύνων/ευκαιριών που μπορεί να αντιμετωπισθούν στο μέλλον.
Τελικά, ο συνδυασμός παρουσίασης στοιχείων της περιόδου αναφοράς και της προβολής των στοιχείων αυτών στο μέλλον παρουσιάζει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της Βιωσιμότητας μιας επιχείρησης και πως αυτή συνεισφέρει στους παγκόσμιους στόχους μετριασμού των περιβαλλοντικών προβλημάτων και της κλιματικής αλλαγής αλλά και πως η ίδια έχει θωρακιστεί απέναντι σε κινδύνους που ενδέχεται να εμφανιστούν μεσο-μακροχρόνια.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΛΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΣΟΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΚΙΝΔΥΝΩΝ
Η πρόβλεψη μακροχρονίων περιόδων στο μέλλον, ειδικότερα σε παραμέτρους και μεταβλητές του Περιβάλλοντος, υποσύνολο του οποίου είναι η Κλιματική Αλλαγή, είναι μία καθαρά επιστημονική διαδικασία που στηρίζεται σε μεγάλες βάσεις πληροφοριών (Big Data) και σε διαδικασίες Artificial Intelligence / Machine Learning. Μία πολύ ενδιαφέρουσα Data Base στην Ευρωπαϊκή Ένωση, είναι αυτή που ονομάζεται Copernicus [https://www.copernicus.eu/en] η οποία είναι διαθέσιμη για κάθε επιστημονική ή άλλη χρήση.
Ένα μοντέλο όμως, πρέπει να προσαρμοσθεί στις «δικές» μας συνθήκες, π.χ. στην δική μας επιχείρηση, στο συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, στο χρονικό διάστημα που διερευνούμε, κλπ.
Η προσαρμογή των μοντέλων γίνεται και πάλι με τη μορφή ενός νέου μοντέλου το οποίο έχει εξετάσει και έχει «μαθηματικοποιήσει» τη δική μας πρόβλεψη για το μέλλον.
Όπως ήδη αναφέραμε, οι κατευθυντήριες οδηγίες για την ποσοτικοποίηση κινδύνων, συνιστούν, στο βαθμό που είναι εφικτό, τον έλεγχο μελλοντικών σεναρίων που αφορούν τις κοινωνικο-οικονομικές εξελίξεις και την προβολή των κινδύνων/ευκαιριών στο μέλλον λαμβάνοντας υπόψη και τη στρατηγική του εκάστοτε οργανισμού.
"Στην Ε-ΟΝ Integration εφαρμόζουμε την εμπειρία μας στο χώρο της Ανάλυσης Δεδομένων και στην εξαγωγή πληροφοριών από εξωτερικές επιστημονικές βάσεις δεδομένων για τον εντοπισμό και ποσοτικοποίηση κινδύνων και την προβολή αυτών στο μέλλον"
Στην Ε-ΟΝ Integration εφαρμόζουμε την εμπειρία μας στο χώρο της Ανάλυσης Δεδομένων και στην εξαγωγή πληροφοριών από εξωτερικές επιστημονικές βάσεις δεδομένων για τον εντοπισμό και ποσοτικοποίηση κινδύνων και την προβολή αυτών στο μέλλον.
Ειδικότερα στον τομέα της Κλιματικής Αλλαγής, με χρήση προϊόντων κλιματικών μοντέλων και άλλων δεδομένων από εξωτερικές βάσεις (π.χ. νομοθετικές ρυθμίσεις) συνεξετάζουμε επιχειρησιακά στοιχεία με τις προβλέψεις για το κλίμα και τις επιπτώσεις που η Κλιματική Αλλαγή θα έχει σε τοπικό επίπεδο (regional models). Έτσι, γίνεται μια καταγραφή, ποσοτικοποίηση και ιεράρχηση των φυσικών ή μεταβατικών κινδύνων που μπορεί να αντιμετωπισθούν στο μέλλον από την εκάστοτε επιχείρηση. Στόχος μας είναι η ακριβής ποσοτικοποίηση των φυσικών κινδύνων στις υποδομές και υπηρεσίες του ενδιαφερόμενου φορέα, των μεταβατικών κινδύνων (πχ. θέματα που αφορούν νομοθεσία, κατευθυντήριες γραμμές, τεχνολογικές αλλαγές, καταναλωτικές συμπεριφορές, κ.ο.κ.), των οικονομικών επιπτώσεων αυτών ως και η σαφής περιγραφή της ανθεκτικότητας του επιχειρηματικού μοντέλου και της στρατηγικής του φορέα, μελλοντικά με βάση τα κλιματικά σενάρια.
Ταυτόχρονα, γίνεται μία ανάλυση κινδύνων και κατόπιν πρέπει να συνεχιστούν οι εργασίες και οι ενέργειες στις οποίες πρέπει να προβεί ένας οργανισμός, μέχρι την υλοποίηση των ευρημάτων (mitigation of risks) και την εξάλειψη ή την μείωση των κινδύνων. Η όλη μεθοδολογία μας βασίζεται πλήρως σε εργαλείο πληροφορικής και έχει τίτλο “Climate Change Risk Assessment”.
CASE STUDY: Η ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: ΚΙΝΔΥΝΟΣ Ή ΕΥΚΑΙΡΙΑ;
Η ΧΡΗΣΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΒΑΣΕΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ
Παρά το γεγονός ότι οι προβλέψεις των μελλοντικών κλιματικών συνθηκών μέσω μοντέλων είναι συχνά δυσοίωνες στο σύνολό τους, φαίνεται ότι στον αγροτικό τομέα οι μεταβολές μπορεί να έχουν είτε θετικό είτε αρνητικό αντίκτυπο στην παραγωγή ανάλογα με το είδος καλλιέργειας και την περιοχή και τη χρονική περίοδο δραστηριότητας.
Για παράδειγμα, πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι οι κλιματολογικές συνθήκες για τις βαμβακοκαλλιέργειες μπορούν να βελτιωθούν ουσιαστικά τις επόμενες δεκαετίες και κατατάσσουν ήδη το βαμβάκι στους «νικητές» της Kλιματικής Aλλαγής [7]. Το κλίμα στην Ελλάδα έχει μεγάλες πιθανότητες να γίνει πιο ξηρό, λόγω συνδυασμού μεγαλύτερων περιόδων υψηλής θερμοκρασίας και λειψυδρίας. Οι ζεστές τροπικές θερμοκρασίες (άνω των 30 βαθμών Κελσίου) είναι ιδανικές για την ανάπτυξη βαμβακοκαλλιεργειών εφόσον οι βαθιές ρίζες του φυτού το καθιστούν ανθεκτικό στην ξηρασία και τη λειψυδρία [7]. Παρά όμως την ενδεχόμενη αύξηση του κόστους άρδευσης του που μπορεί να συνεπάγονται οι κλιματολογικές αυτές μεταβολές, εκτιμάται ότι η μεγαλύτερη παραγωγή σε βαμβάκι μπορεί να αντισταθμίσει τις οικονομικές αυτές απώλειες και να δημιουργήσει όφελος για τους γεωργούς. Εκτιμάται ότι οι μελλοντικές κλιματικές συνθήκες μπορούν οδηγήσουν σε αύξηση της απόδοσης και ετήσιο οικονομικό κέρδος περίπου 87-103 εκατ. ευρώ, αυξημένο κατά 29% σε σχέση με τις τιμές του 2015, υπό την προϋπόθεση ότι το νερό για άρδευση θα παραμείνει διαθέσιμο στα σημερινά επίπεδα και τιμές, κάτι που φαίνεται πολύ απίθανο [7].
Τέτοιου είδους κλιματικές πληροφορίες (μεταβολές θερμοκρασίας, υετού, κ.α.), καθώς και οι μελλοντικές προβολές τους, υπάγονται στην κατηγορία των εφαρμογών Μεγάλων Δεδομένων (Big Data). Σε συνδυασμό με συσκευές “Διαδικτύου των πραγμάτων – Internet of things” (αισθητήρες, drones, ανιχνευτές) και τεχνικές Τεχνητής Νοημοσύνης (Artificial Intelligence) μπορούν να χρησιμοποιηθούν στους κλάδους της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και της αλιείας για πρόβλεψη των μελλοντικών περιβαλλοντικών συνθηκών και εκτίμηση των κινδύνων ή ευκαιριών.
Τα δύο αυτά διαγράμματα μας δείχνουν ότι για την περιοχή Κιλκίς υπάρχει ανοδική τάση στη θερμοκρασία με την πάροδο των χρόνων. Αυτό προφανώς θα έχει επίπτωση είτε θετική είτε αρνητική στις μελλοντικές καλλιέργειες εφόσον αλλάζουν οι κλιματικές συνθήκες. [Πηγή: E-ON INTEGRATION S.A.]
Στον τομέα της γεωργίας, η χρήση των ανωτέρω μπορεί να αλλάξει καθοριστικά τον τρόπο που εργάζονται οι γεωργοί στο χωράφι και να συμβάλλει στη λήψη αποφάσεων για βελτιστοποίηση της παραγωγής και μείωση απωλειών. Οι αποφάσεις τί θα σπείρουν, πότε και πού θα σπείρουν, ποιες διαχειριστικές ενέργειες θα κάνουν (λίπανση, άρδευση, κοκ) και πότε, πότε θα θερίσουν, είναι μεταξύ άλλων πληροφορίες που μπορούν πλέον να λαμβάνονται με την υποβοήθηση έξυπνων εφαρμογών Μεγάλων Δεδομένων που τους ενημερώνουν, προετοιμάζουν και τους ειδοποιούν κατάλληλα. Ταυτόχρονα, η χρήση των κλιματικών μοντέλων, κατάλληλα «μεταφρασμένων» και προσαρμοσμένων για τη δική τους περίπτωση, μπορεί να τους βοηθήσει να επισημάνουν κινδύνους ή ευκαιρίες που αναδύονται λόγω Κλιματικής Αλλαγής.
Χρήση νευρωνικών δικτύων για διόρθωση των προβλέψεων απόδοσης καλλιέργειας λαμβάνοντας υποψη κλιματολογικά και άλλα χαρακτηριστικά.
[Πηγή: E-ON INTEGRATION S.A.]
Στην Ε-ΟΝ Integration έχουμε ήδη εκτελέσει για λογαριασμό μεγάλης εταιρίας του κλάδου της γεωργίας ένα πιλοτικό έργο συλλογής ιστορικών στοιχείων και κατασκευής μοντέλων πρόβλεψης παραγωγής με συνεξέταση κλιματικών δεδομένων παρεχόμενων από εξωτερικές βάσεις δεδομένων. Λάβαμε υπόψη τις συνθήκες υγρασίας, θερμοκρασίας (ατμόσφαιρας και εδάφους), ποσότητες υετού, καθώς και άλλα στοιχεία, σε κλίμακα χωρικής κατανομής 10 χιλιομέτρων.
Με τη χρήση εργαλείων Τεχνητής Νοημοσύνης κατασκευάσαμε μοντέλο πρόβλεψης απόδοσης μιας καλλιέργειας για να παρακολουθούμε τις τάσεις στην παραγωγή ανά είδος, περιοχή και χρονική περίοδο καλλιέργειας ώστε να εντοπίζουμε τις βέλτιστες συνθήκες καλλιέργειας και να μεγιστοποιούμε τις αποδόσεις. Στόχος μας εδώ είναι μέσω της κλιματολογίας και των ειδικών συνθηκών που επικρατούν ανά περιοχή, να μπορούν οι γεωργοί να επιλέγουν τις κατάλληλες περιόδους σποράς και συγκομιδής, τους καταλληλότερους σπόρους για κάθε περιοχή/εποχή σποράς, καθώς και να επιλέγουν μεταξύ ποιότητας ή ποσότητας. Άρα με τη χρήση μοντέλων προσφέρεται μια ευρεία γκάμα επιλογών ως προς τις προσδοκίες της εταιρίας με στόχο τη βελτιστοποίηση της παραγωγής τους και τη μείωση απωλειών λόγω δυσμενών συνθηκών ή πιθανών λανθασμένων επιλογών.
ΑΝΑΦΟΡΕΣ
[1] https://earth.org/the-biggest-environmental-problems-of-our-lifetime/
[2] https://www.reuters.com/article/us-climate-change-arctic-shipping-analys-idUSKBN25O0L8
[4] IPCC, 2013: Climate Change 2013: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Stocker, T.F., D. Qin, G.-K. Plattner, M. Tignor, S.K. Allen, J. Boschung, A. Nauels, Y. Xia, V. Bex and P.M. Midgley (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA, 1535 pp.
[5] Knutti, R., Sedláček, J. Robustness and uncertainties in the new CMIP5 climate model projections. Nature Clim Change 3, 369–373 (2013). https://doi.org/10.1038/nclimate1716
[6]
[7] E. Georgopoulou, S. Mirasgedis, Y. Sarafidis, M. Vitaliotou, D.P. Lalas, I. Theloudis, K.-D. Giannoulaki, D. Dimopoulos, V. Zavras, “Climate change impacts and adaptation options for the Greek agriculture in 2021–2050: A monetary assessment”, Climate Risk Management, Volume 16, 2017, Pages 164-182,